از گذشته دور تا به امروز شاهد تلاش برای یافتن راه های خوب تدریس هستیم. در این بخش الگوهای عصر جدید برگرفته از تحقیقات معلمان و دانشمندان، علوم رفتاری را ملاحظه و بررسی کرده ایم. بر اساس آخرین طبقه بندی الگوهای تدریس در چهار خانواده اصلی تقسیم بندی شده اند عبارتند از:

الف)خانواده الگوهای اجتماعی

ب)پردازش اطلاعات

ج)خانواده الگوهای انفرادی

د)سیستم های رفتاری

الگوهای تدریس در واقع الگوهای یادگیری اند و ما به عنوان معلم ها در حالی که به دانش آموزان خود اطلاعات می دهیم نحوه یادگیری درست را نیز به آنها می آموزیم. نحوه تدریس اثر بسیار بر روی توانایی دانش آموزان دارد. معلمان موفق ارائه دهنده صرف اطلاعات نیستند بلکه آنها داتش آموزان خود را به انجام تکالیف سالم اجتماعی وادار کرده به آنها نحوه ی استفاده ی موثر از آنها را یاد می دهند.الگوهای موفق می تواند به معلمان برای کاربرد معینی در تدریس کمک کرده و اثر بخشی و کارایی را افزایش دهد. اما ذکر این نکته ضروری است که تلفیق و به کارگیری ترکیبی آنها نیز امکان پذیر است و این امر مستلزم خلاقیت، تجربه و مهارت علمی است.

روش ایفای نقش

ایفای نقش، روشی است که می تواند برای تجسم عینی موضوعات و درس‌هایی که برای نمایش مناسب باشند، به کار رود. در این روش، فرد یا افرادی از دانش آموزان، موضوعی را به صورت نمایش کوتاه اجرا می‌کنند( صفوی؛ 298).

ایفای نقش، به معنایی که در اینجا به کار می رود، به مهارتهای خاص هنری مثل بازیگری در تئاتر و سینما نیازی ندارد، بلکه معلم بنا به موقعیت، هدف و موضوع مورد نظر، به عنوان یک روش از آن استفاده می‌کند (شعبانی؛ 248) تا موجب تکوین شخصیت فردی و اجتماعی فراگیران گردد. اگر دانش آموزان مهارت‌های زندگی کردن را کسب کنند، در تمام شئون زندگی با موفقیت بیشتری زندگی می کنند ( فضلی خانی، 1382؛ 186).

در این روش، دانش آموزان براساس علایق خویش، نقش های مورد نظر را انتخاب می کنند و با نظارت معلم و همکاری همکلاسان، به ایفای نقش می پردازند. از این طریق، آموزش قوانین و روابط اجتماعی حاکم بر جامعه بهتر انجام می شود و به یادگیری موثر و کارآمد می انجامد، زیرا دانش آموزان ضمن شناخت هنجارهای اجتماعی، به تحلیل آنها می پردازند و در حین ایفای نقش، نگرش خود را تثبیت می کنند و نوعی ارتباط عاطفی و انسانی با دیگران برقرار می سازند( فضلی خانی، 1382؛ 186) .

اهداف روش ایفای نقش

هدف از اجرای الگوی تدریس بازی نقش كمك به دانش آموز است تا شخصیتی منحصر به فرد بسازد و این مهم را در قالب آن چه در مواد درسی پیش بینی شده است عملی كند. الگوی تدریس بازی نقش فرصتی را ایجاد می كند كه در آن یادگیرندگان در تحصیل موقعیت ها به صورت همیار و مشترك فعالیت كنند. به ویژه یادگیرندگان شیوه ای آزادمنشانه برای پرداختن به انواعی از واقعیت های اجتماعی را به وجود می آورند.
یاداوری می شود كه جریان بازی نقش نمونه ی زنده ای از رفتار انسان را مهیا می سازد كه به مثابه ابزاری در خدمت دانش آموزان قرار می گیرد
ایفای نقش به مثابه یک روش تدریس ریشه در دو بعد شخصی و اجتماعی فرد دارد. این روش تدریس یادگیرندگان را در تحلیل موقعیت‌های اجتماعی به صورت همیار و مشترک فعال می‌سازد. احديان و آقازاده (1378) معتقد است؛ این روش تدریس موجب می‌شود که فراگیران احساسات خود را بروز دهند؛ از بینش خود در نگرش‌ها و برداشت ها سود جویند، نگرش ها و مهارت های حل مسایل را گسترش دهند و مواد درسی را از طریق گوناگون بررسی کنند.

این روش موجب رشد همدلی با دیگران و بررسی مسایل و واقعیت ها و از ارزش‌هاي اجتماعی در عمل است و افتتاح باب گفتگو درباره ارزش ها و چگونگی اثر آنها در زندگی روزانه است ( خورشیدی؛ 148) .

محاسن روش ایفای نقش:

از محاسن روش ایفای نقش می توان به موارد زیر اشاره نمود:

- ایجاد شور و شوق و انگیزه درونی در فراگیران: از آن جا که دانش آموزان خود نقش های مورد نظر را انتخاب می کنند و براساس وظایف محوله به ایفای نقش می پردازند، شور و شوق فراوانی برای انجام دادن آن دارند.

- مشارکت و فعالیت دانش آموزان در کلاس درس موجب تعامل آنان در یادگیری می گردد و در کلاس درس منفعل نمی باشند.

- کاهش کم رویی و خجالت دانش آموزان: کم رویی و یا خجالتی بودن دانش آموزان سبب می شود که آنان گوشه‌گیر شوند و موقعیت‌های مطلوب اجتماعی را از دست دهند. روش ایفای، به گونه ای بسیار موفقیت‌آمیزی، روحیه تعاملی را در دانش آموزان تقویت می کند و آنان را اجتماعی بار می آورد.

- افزایش مهارت‌های حرکتی، تقویت عضلات و هماهنگی بیشتر اندام‌هاي فراگیران را فراهم می آورد.

-کسب نگرش های جدید و قبول ارزش های اجتماعی: اجرای این روش تدریس موجب کسب مهارت های ذهنی، عواطف، نگرش و احساسات فراگیران می‌گردد و آنان باور عمیق نسبت به موضوع پیدا می کنند.

- تقویت قدرت مدیریت و سازماندهی افراد: مدیریت و برنامه‌ریزی یکی از مهارت های اساسی در آموزش و پرورش است و انتظار می رود فراگیرندگان، در عرصه اجتماعی مدیران موفق و برنامه ریزان لایق شوند. در روش ایفای نقش، همه امکانات، تمهیدات و برنامه ها از طریق یکایک دانش آموزان فراهم می آید و حتی سازمان دهی و گزینش نقش نیز به همت خود آنان و با راهنمایی آموزگاران صورت می پذیرد. این امر سبب می‌گردد که دانش آموزان، جریان ها و فعالیت ها را به خوبی برنامه ریزان و هدایت کنند.

- سهيم شدن مشاهده كنندگان در احساس ايفاگران نقش كه اين حالت عاطفي در يادگيري و القاي احساسات تأثير فراواني دارد.

- ايجاد زمينه براي بحث گروهي.

محدودیت های روش ایفای نقش:

این روش به رغم محاسن متعدد، محدودیت هایی نیز در فرآیند آموزش دارد كه عبارتند از:

- روش ایفای نقش برای تحقق هدف‌های پیچیده آموزش مناسب نیست، زیرا پرداختن به مسائل پیچیده به تدارکات زیاد و تخصص نیاز دارد.

- این روش بدلیل این که در ظاهر جنبه نمایش و هنری دارد، یک روش آموزش جدی تلقی نمی‌شود.

- روش ایفای نقش به اجرای درست، معلم کارآمد در این زمینه، صرف وقت کافی و تهیه و تدارکات نیاز دارد و انجام آن وقت‌گیر است (شعبانی،257) .

شركت كنندگان در الگوي ايفاي نقش

براي اجراي اين روش معمولاً اين افراد شركت مي كنند:

1- معلم يا مسئول اجرا: معلم، برنامه ريز و مدير اجرايي عمليات و برنامه نمايش و در حقيقت كارگردان نمايش است.

2- ايفاگران نقش: دانش آموزاني هستند كه به طور داوطلب يا انتخابي در برنامه شركت مي كنند. اين افراد الزاماً نيازي به داشتن تجربه و ذوق هنري در زمينه نمايش ندارند.

3- مشاهده كنندگان ( ساير دانش آموزان ): ساير دانش آموزان جزء مشاهده كنندگان هستند و در جريان يا پايان نمايش اظهار نظر و يا سؤال كنند.

مراحل اجرای روش تدریس ایفای نقش

ایفای نقش به عنوان یک روش موثر در آموزش، بستگی به انسجام و کیفیت روش اجرای آن دارد. برای اینکه دانش آموزان بتوانند در روش تدریس ایفای نقش فعاليت و مشارکت داشته باشند به آمادگی نیاز دارند. اجرای موفق این روش تدریس نیاز به اجرای مراحلی دارد.

فضلی خانی (1382) مراحل روش ایفای نقش را شامل هفت مرحله؛ انتخاب موضوع، نوشتن نمایش نامه، تعیین نقش ها، تهیه امکانات و تجهیزات لازم، آمادگی و تمرین مقدماتی، اجرا و دادن نمایش و بحث و بررسی و ارزش یابی می داند.

حسین زاده و دیگران (1383) 6 مرحله برای اجرای ایفای نقش عنوان نموده اند که عبارتند از؛ انتخاب موضوع و تفهیم آن، نوشتن نمایش نامه، تعیین نقش ها، تهیه امکانات و تجهیزات لازم، آمادگی و تمرین مقدماتی، اجرا و دادن نمایش و بحث و بررسی و ارزش یابی می داند.

شعبانی (1382) و احدیان و آقازاده(1378)برای اجرای روش تدریس ایفای نقش نه مرحله ارایه داده اند که عبارتند از:

مرحله اول- تعیین موضوع و طرح مسئله( آماده کردن یا گرم کردن گروه):

در این مرحله آشنا سازی دانش آموزان با مسئله، آماده کردن گروه با توصیف روشنی از مسئله یا استفاده از مثال‌ها و پرسیدن سوالاتی برای برانگیختن تفکر دانش آموزان انجام می گیرد(احدیان و آقازاده، 258) .به عبارت دیگر معلم مسئله مورد نظر را به گونه ای ارایه می دهد که دانش آموزان به پذیرش آن راغب گردند.

مسئله باید با استفاده از مثالها، فیلم و... به صورت واضح و روشن بیان شود، سپس با طرح سوالاتی تفکرات آنان برانگیخته می گردد.

مرحله دوم- انتخاب ایفاگران نقش و تعیین نقش آنها:

در این مرحله، معلم و دانش آموزان شخصیت‌های مختلف نمایش را با طرح سوال‌هایی مانند آنها شبیه چه کسانی هستند؟ چه احساسی دارند؟ چه کار خواهند کرد؟ چه کسی به او کمک می کند؟ و ... به بررسی و توصیف ویژگی آنان می پردازند، سپس معلم از دانش آموزان می خواهد تا داوطلب ایفای نقش شوند. با توجه به روند همیاری و همکاری، معلم از بین داوطلبان بازیگران نقش ها را برمی گزیند.

مرحله سوم- فراهم کردن امکانات و پردازش صحنه:

در این مرحله معلم وسایل و امکانات لازم را فراهم مي‌آورد و بازیگران نقش نیز ، صحنه را طراحی می‌کنند. آنها فقط طرح ساده ای از صحنه را ترسیم می کنند و معلم با سوال‌های خود به پردازش صحنه کمک می کند.

مرحله چهارم- آماده کردن دانش آموزان برای مشاهده:

مشاهده کنندگان باید به صورت فعال درگیر نمایش شوند، تا بتوانند آن را تحلیل کنند معلمان با ید برای مشاهده کنندگان وظایفی را تعیین کنند، مانند؛ تعیین مقدمه‌های معین جهت ارزیابی نقش‌های اجرا شده، نزدیکی آنها با واقعیت‌های موجود، تفسیر میزان اثر بخشی، پیامدهای رفتار ایفاگران نقش ها و ...

مرحله پنجم- اجرای نمایش:

در این مرحله بازیگران به ایفای نقش می پردازند و معلم آن ها را هدایت می کند انتظار نمی رود که هر بازیگری یک نمایش روان و بدون مساله اجرا کند. اجرای نقش زمانی ادامه می یابد که هدف تحقق یابد و از حاشیه رفتن و دوری از هدف خودداری شود.

مرحله ششم- بحث و ارزش یابی نمایش؛

در این مرحله مهم از بازیگران و تماشاگران می خواهد با توجه به ملاک ها و معیارهای طراحی شده ارزیابی خود را مطرح نمایند، ضمناً سوالاتی که در ذهن آنان ایجاد شده را طرح نمایند. معلم نیز با ارایه سوال هایی مانند سوالات زیر نظرات و پیشنهادات انتقادی را طلب می کند:

1-نظرتان درباره ی الگوی رفتاری بازیگران نقش ها چیست؟

2-چه پیشنهادی برای بهینه سازی رفتارها دارید؟

3-عملکرد مطلوب از دیدگاه شما چه ویژگیهایی دارد؟ و...

مرحله هفتم- اجرای دوباره نمایش:

معلم بحث و نظر ارایه شده در مرحله ششم را جمع آوری می‌کند، بازیگران نقش ها در جریان اصلاحات نقش های ایفا شده قرار می گیرند و ایفای نقش دوباره صورت می‌گیرد.

مرحله هشتم- بحث و ارزشیابی مجدد:

معلم در این مرحله، ایفای نقش مجدد را به بحث و ارزشیابی می‌گذارد و سوالاتی نظیر سوالات ذیل از سوی معلم طرح می گردد:

1-چند درصداز انتقادات و پیشنهاد های ارایه شده اعمال شد؟

2-با موفقیت جدید می توان به راه حل های مبتنی بر واقعیت دست یافت؟

3-اشتباهات تکرار شده را مشخص کنید؟ و...

مرحله نهم- تعمیم تجارب:

در این مرحله فراگیران قادر می شوند که نقش های ایفا شده را در موقعیت های مساله دار و مشکلات واقعی ارتباط دهند و به اصول نظریه ای که بتوانند در زندگی واقعی از آن بهره گیرند نزدیکتر می‌گردند.

هرگز نباید انتظار داشت که فوراً تعمیم ها درباره نتایج به دست آمده صورت گیرد، تعمیم نیاز به تجربه های زیاد دارد. در هر حال معلم باید تلاش کند که بحث ها را به گونه ای هدایت کند که ایفاگران نقش پس از کسب تجارب طولانی بتوانند رویکردهای مختلف موقعیت مساله دار و پیامدهای آن را تعمیم دهند. هر اندازه سازمان‌دهی مناسب‌تر باشد، نتایج به دست آمده جامع تر خواهد بود و دانش‌آموزان به اصول نظریه‌ای که بتوانند در زندگی واقعی از آن بهره گیرند، نزدیکتر می شوند.

منابع :

احدیان، محمد و محرم آقا زاده (1378) . راهنمای کاربردی روش های نوین تدریس، تهران: آئیژ

حسین زاده، یعقوب و دیگران (1383) . دوستی و دوست یابی، تهران: موسسه فرهنگی منادي تربیت.

خورشیدی، عباس و دیگران(1379) راهبردهای یادگیری و یاددهی در کلاس درس، تهران: انتشارات کیا.

شعبانی، حسن(1382) روش‌ها و فنون تدریس، تهران: سمت.

فضلی خانی، منوچهر(1382) راهنمای عملی روش مشارکتی و فعال در فرآیند تدریس، تهران: آزمون نوین.