مقدمه

پيش فعال

بيش فعالي که به اختصار ADHD خوانده مي شود نوعي اختلال شايع است که حدود هشت تا 10 درصد کودکان را مبتلا مي کند. اين بيماري در پسران شايعتر از دختران است که هنوز دليل اصلي آن مشخص نشده است. ويژگي هاي اوليه بيش فعالي از سال هاي اوليه رشد يعني قبل از ورود به مدرسه شروع مي شود.

بيش فعالي داراي ويژگي هاي بارزي است که شامل پرتحرکي، کمبود توجه و تمرکز، بروز اعمال ناگهاني و غيرقابل پيش بيني مي شود. اين اختلال سه نوع است؛ در گونه اول که کودک فقط در توجه و تمرکز مشکل دارد.

در نوع دوم فقط پرتحرکي ديده مي شود و بالاخره نوع ترکيبي که کودک هم پرتحرک است و هم مشکل توجه و تمرکز دارد اين اختلال در کودکان دبستاني و در پسرها سه تا پنج برابر شايع تر از دختران است و بيشتر در پسران اول خانواده مشاهده مي شود.

معمولا اختلال از سه سالگي به بعد تشخيص داده مي شود. کودکان مبتلا در دوره شيرخواري اکثرا پرتحرک هستند و دست ها و پاهاي خود را زياد حرکت مي دهند؛ کم خواب، کم غذا هستند و زياد گريه مي کنند.

تشخيص بيش فعالي

برخي از والدين با ديدن پرتحرکي فرزندان خود به بيش فعالي آنها مشکوک مي شوند اما بايد دانست که جنب و جوش زياد نشانه قانع کننده اي براي اين اختلال نيست. ناتواني در تمرکز و نداشتن صبر در گوش کردن، ناتواني در توجه به جزئيات، ناتواني در انجام تکاليف مدرسه و ساير وظايف محوله، بي دقتي و بي نظمي، گم کردن مدام وسايل، بي قراري (معمولا نشستن آرام در يک جا براي اين کودکان مشکل است) و ناتواني در انتظار کشيدن از ديگر علائم اين اختلال است.

کودکان بيش فعال احساس خطر نمي کنند و به کارهاي خطرناک علاقه نشان مي دهندن که گاهي اطرافيان اين موضوع را نشانه شجاعت کودک به حساب مي آورند در صورتي که اين مورد يکي از علائم بيش فعالي به شمار مي آيد.

تشخيص بيش فعالي با يک آزمون خاص امکانپذير نيست. مجموعه اي از اين علائم بايد (حداقل در مدت شش ماه) مورد بررسي قرار بگيرد. کودک اين موارد را معمولا قبل از هفت سالگي نشان مي دهد. همچنين کودکي که داراي اين نشانه هاست با رفتارهايش اطرافيان خود را در محيط هاي مختلفي مانند مدرسه يا خانه دچار مشکل مي کند و حتي با گروه دوستان و همسالان خود نيز به راحتي کنار نمي آيد.

در مقابل اين دسته از پدر و مادرها، والديني هستند که نمي خواهند مشکل کودک خود را بپذيرند و معمولا با بهانه آوردن از هشدارهاي معلمان و ساير اطرافيان طفره مي روند. اين افراد از درمان اين اختلال واهمه دارند و گمان مي کنند داروهايي که توسط پزشک تجويز مي شود براي فرزندشان عوارض دارد. اين در حالي است که اگ راين کودکان در زمان مناسب درمان نشوند، نمي توانند در امور آموزشي و فعاليت هاي اجتماعي خود موفق عمل کنند و ممکن است براي خودو اطرافيانشان مشکل آفرين باشند.

دلايل بيش فعالي

علت به وجود آمدن بيش فعالي احتمالا ترکيبي از عوامل ژنتيکي و محيطي است. احتمالا اين کودکان در بخش هاي مربوط به توجه و تمرکز در مغز دچار نقس جزئي هستند. از عواملي که مي توانند در بروز اين اختلال موثر باشند سيگار کشيدن و يا مصرف الکل در دوران بار داري توسط مادر است.

حتي استنشاق تحميلي دود سيگار توسط مادر باردار، باعث اختلال در رفتار کودک مي شود. استرس مادر هم با اين موضوع ارتباط دارد. تحقيقاتي که در اين زمينه انجام شده باينگر اين است که اين اختلال معمولا در خويشاوندان نزديکاين افراد هم وجود دارد.

مسموميت ناشي از سرب حاصل از دود اتومبيل و آلودگي هوا، غذاهاي محتوي مواد افزودني مثل شيرين کننده هاي مصنوعي و يا رنگ دهنده هاي خوراکي، مواد جلوگيري کننده از فاسد شدن غذا که در بعضي از غذاهاي آماده وجود دارد، نيز در ايجاد اين اختلال سهيم هستند.

در صورت بي توجهي به کودکان بيش فعال و معالجه نشدن آنها احتمال اينکه اين افراد در آينده به افسردگي مبتلا شوندو يا در نوجواني رفتارهاي ضد اجتماعي و گاه بزهکارانه داشته باشند زياد است. بنابراين به والدين توصيه مي شود که حتما در دوران کودکي براي معالجه فرزند خود اقدام کنند. اين بيماري دردوران مدرسه بيشتر مشکل آفرين مي شود زيرا کودک تمرکز کافي براي گوش دادن به درس ندارد و مدام براي بيرون رفتن از کلاس اجازه مي خواهد. اين بچه ها نمي توانند آرام روي صندلي بنشينند، معمولا پرحرف هستند و مدام سر کلاس با دوستان خود حرف مي زنند و اين موضوع باعث مي شود از لحاظ تحصيلي با مشکل مواجه باشند.

والدين بايد به رفتار کودکان خود دقت داشته باشند و تنها در صورتي که مجموعه از اين نشانه ها را در مدت طولاني مشاهده کردند با يک متخصص مشورت کنند. در غير اينصورت نمي توان به هر کودک پرتحرک برچسب بيش فعالي زد

درمان بيش فعالي

درمان سريع براي ADHD وجود ندارد اما علائم آن قابل شناسايي و کنترل هستند. بهتر است والدين براي کمک کردن به خود و کودکشان در مورد اين اختلال اطلاعات بيشتري کسب کنند. همچنين برنامه تربيتي ويژه اي را متناسب با نيازهاي فرزند خود طرح ريزي کنند. درست است که کنار آمدن با کودکان بيش فعال کار ساده اي نيست اما والدين بايد بدانند که اين افراد ذاتا بد نيستند اما بدون مصر ف دارو و رفتار درماني نمي توانند رفتار خود را کنترل کنند.

در اين مورد خانواده، معلم و مدرسه بايد با يکديگر همکاري داشته باشند. والدين بايد از تنبيه بدني کودک خود جدا خودداري کنند و با او با محبت رفتار کنند. دارودرماني هم در صورت تجويز پزشک کمک بسياري به اين دسته از کودکان مي کند.

مطالعات نشان داده است رژيم هاي غذايي هم مي تواند براي کمک به اين افراد کارساز باشد. آنها بايد از زياده روي در مصرف شکر و غذاهاي حاوي آن مانند کيک، شيريني، شکلات، بيسکويت و نوشابه هاي شيرين که تحريک کننده هستند خودداري کنند.

تعدادي از کودکان بيش فعال و کم توجه تا بزرگسالي با اين مشکل دست و پنجه نرم مي کنند؛ حتي ممکن است در برخي از بالغين براي نخستين بار تشخيص اختلال بيش فعالي داده شود که البته معمولا سابقه آن از کودکي وجود دارد. اين افراد در سنين بالاتر کمتر با مشکل پرتحرکي روبرو هستند و بيشتر احساس بيقراري مي کنند.

درمانهاي غيردارويي

از جمله درمانهاي غيردارويي اين اختلال آموزش روشهاي برخورد والدين با کودک بيش فعال است که اصطلاحاً "pmt" ناميده مي شود. در اين روش جلسات گروهي براي والدين کودکان adhd گذاشته مي شود که والدين با ويژگيهاي اين اختلال و شيوه هاي مقابله اي درست با لجبازي و علايم ديگر اختلال آشنا شوند. کما اينکه تحقيقات نشان مي دهد "جلسات pmt" بدون درمان دارويي کودک تأثير چنداني ندارد، چون والدين هر چقدر هم روشهاي برخورد با "کودک adhd" را بدانند بدون کمک دارو کودک مبتلا به بيش فعالي تمرکز لازم را کسب نمي کند.

بنابراين "pmt" کمک مي کند والدين بتوانند با بچه دچار بيش فعالي که تحت درمان دارويي است، برخورد صحيح داشته باشند.

راه‌حل‌هاي پيشنهادي مسئله

? مراجعه به روانپزشک کودک و نوجوان و دارو درماني در صورت لزوم، با تجويز و نسخه روانپزشک مربوطه پس از بررسي‌هاي موردنياز

? در مراجعه به مشاور - روانشناس - روان درمانگر جهت استفاده از خدمات رواني ياورانه به‌عنوان درمان کمکي و مکمل.

? انجام ورزش‌هاي مانند دوميداني. شنا، کاراته، تکواندو، فوتبال، واليبال و باله به‌عنوان ورزش‌درماني، گزينش‌هاي خوبي براي کودکان و نوجوانان داراي مسئله فزون‌جنسيتي - کم‌توجهي مي‌باشد.

تحقيقات نشان داده است که در گروهي از کودکان که رژيم غذائي کمکي تقويت شده با اسيدهاي چرب امگا ? و امگا ?، دريافت کرده‌اند، پيشرفت قابل‌ملاحظه‌اي در خواندن، هجي کردن و رفتار مشاهده شده است. به‌علاوه، مطالعه نوزادي که با ترکيبات غذائي غني شده با اسيدهاي چرب تغذيه شده بودند، بهبود شناختي در سال دوم زندگي را مطرح کرده است. تحفيقات در مورد اثربخشي و بي‌خطر بودن اسيدهاي چرب تغذيه شده بودند، بهبود شناختي در سال دوم زندگي را مطرح کرده است. تحقيقات در مورد اثربخشي و بي‌خطر بودن اسيدهاي چرب امگا در مورد بقيه کودکان مبتلا به اختلالات سلامت مغزي در حال انجام است. به‌طور کلي پيشنهاد مي‌شود مراجعه به متخصص تغذيه جهت تغذيه درماني فراموش نشود.

جهت افزايش حس مسئوليت‌پذيري کودک و نوجوان مبتلا به اختلال فزون جنبشي - کم‌دقتي، به او اجازه ندهيد به‌طور آشکار يا غيرمستقيم بگويد:

”من اختلال دارم پس مسئول آنچه انجام مي‌دهم، نيستم“. بلکه به او بگوئيد: ”شما مسائلي داري که گاه کنترل کردن خودت برايت سخت مي‌شود. مثلاً براي ساماندهي به‌کارهاي روزانه‌ات و جلوگيري از بي‌نظمي و فراموشکاري بهتر است از يک دفترچه يادداشت براي ثبت کارهايت استفاده کني، آنها را فهرست و اولويت‌بندي کني و در پايان روز جلوي کارهاي انجام شده علامت بگذاري، و براي کارهاي انجام نشده مجدداً برنامه‌ريزي کنيم، ما مي‌توانيم با کمک همديگر برنامه‌اي بريزيم تا راحت‌تر بتواني آنها را انجام بدهي...“.

آموزش مهارت‌هاي زندگي به کودک و نوجوان مبتلا به اختلال فزون‌جنبشي کم‌دقتي از جمله، مهارت‌هاي حل مسئله و تصميم‌گيري، ارتباطات بين‌فردي، کنترل خشم، به‌عنوان مثال در آموزش مهارت کنترل خشم به او بگوئيد از حالات هيجاني‌اش در موقعيت تنش‌زا آگاه شود. وقايع تنش‌زا را پيش‌بيني و موقعيت‌هاي استرس‌زا را شناسائي کند. انجام تنفس عميق و تکنيک‌هاي انحراف فکر از موضوع تنش‌زا نظير شمردن اعداد را به او آموزش دهيد.

 به‌جاي تنبيه کلامي و فيزيکي (جسمي)، از اجراء محدوديت استفاده کنيد. از قوانين قابت، روشن و از قبل تعيين شده استفاده کنيد. مقررات حتماً بايد پيش از تخلف وضع شده باشند و اعمال محدوديت، بلافاصله پس از تخلف اجراء شود، هرگز قانوني که از قبل در موردش توافق نشده به اجراء درنيايد، هميشه به يک شيوه ثابت با فرزندتان برخورد کنيد.

 رفتارهاي پسنديده و مثبت فرزندتان را با تشويق دادن امتياز و تحسين تقويت کنيد، يادتان باشد تقويت مثبت رفتار فرزندتان بلافاصله پس از رفتار پسنديده‌اش اجراء شود تا سبب تکرار عمل موردنظر شود.

 جهت ”خودکنترلي“ فرزندتان از ”تکيه کلام“ در برابر رفتارهاي آزاردهنده‌اش استفاده کنيد و هميشه همان جمله را به‌کار ببريد، مثلاً، ”داراي خيلي هيجاني مي‌شوي“.

 هنگام قشغرق‌هاي کلامي فرزندتان با او بحث نکنيد و مسابقه فريادکشي راه نيندازيد، به او بگوئيد: ”وقتي آرام شوي درباره موضوع موردنظر صحبت مي‌کنيم“، اگر آرام نشد او را در اطاق ديگري نگهداريد، نام اطاق را ”اطاق آرامش (وقفه يا مکث يا تفکر)“، بگذاريد.

 فهرست کارهاي روزانه‌اي که فرزندتان بايد انجام دهد براساس اولويت مرتب کنيد و آن را در مکاني که قابل ديد است بگذاريد، اين برگه يادداشت را مي‌توانيد روي يخچال قرار دهيد. روي آئينه و يا تابلوي اعلانات خانه و به‌ازاء هر کار انجام شده او را مورد تشويق، تحسين و حمايت قرار دهيد.

 بهتر است حتماً معلم فرزندتان را در جريان مسائل ناشي از اختلال او قرار دهيد و با هم همکاري داشته باشيد.

براي اينکه تمرکز فرزندتان حين مطالعه بيشتر شود به او بگوئيد به ترتيب زير عمل کند.

تيترخواني و کلي‌خواني کند، قسمت خلاصه فصول را بخواند، جداول و عکس‌ها و زيرنويس آنها را مطالعه کند. پاراگراف، پاراگراف (بند، بند) مطالب را بخوانيد. زير نکات مهم خط بکشد، يا اطراف آنها کادر بکشد، يا علامت بگذارد، حاشيه‌نويسي و يادداشت‌برداري و خلاصه‌نويسي کند. شرايط فيزيکي محيط مطالعه نيز رعايت شود نظير، تهويه و نور و حرارت مناسب، کنترل سر و صداهاي اضافه، تغذيه مناسب کافي و مقوي قبل از مطالعه نيز فراموش نشود، همچنين، شما و فرزندتان با مشارکت يکديگر مي‌توانيد کارت‌هاي کوچکي تهيه کنيد و نکات مهم درسي را به‌صورت پرسش و پاسخ کوتاه روي کارت‌ها بنويسيد و از اين فلش‌کارت‌ها جهت يادآوري و افزايش تمرکز و حافظه استفاده کنيد.

جهت کنترل تکانه (عمل بدون تفکر، پيش‌بيني و بارداري)، الگوي رفتاري ”اول انديشه، سپس عمل“ را به او آموزش دهيد. به فرزندتان بگوئيد قبل از انجام کارها و گرفتن تصميم جوانب، عواقب، نتايج و پيامدهاي انتخابش را در نظر بگيرد. هنگام تصميم‌گيري‌ها و پاسخ دادن به سؤالات، ول فکر کند. مکث کنند؛ سپس؛ انتخاب کند، پاسخ دهد و عمل نمايد.

منابع و ماخذ :

کتاب درمان اختلال بيش فعالي و عدم تمرکز (برنامه عملي درمان) به نويسندگي مصطفي تبريزي و ديگران توسط انتشارات فراروان .
کتاب تشخيص و درمان بيش فعالي در کودکان ، مؤلف : دکتر جواد خلعتبري ، محمد ابراهيم مداحي ، جبار رنجبر ، حميدرضا خورشيديان ، تاريخ چاپ : 1390 ، انتشارات : ساد
کتاب کودکان بيش فعال ، مولف زينب رضازاده تيتکانلو